آیه 4 سوره عبس

أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرى‌ «4»

أَوْ يَذَّكَّرُ: يا پند گيرد به آنچه بداند از مواعظ، فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرى‌: پس نفع دهد او را پند دادن تو. مراد آن است كه تو ميدانى چيزى را كه مترقّب است از ابن مكتوم از تزكيه يا تذكر.

«1» تفسير قمى، چ نجف 1387 هج، ج 2، ص 405- 404. در اين نسخه بجاى عثمان، عثكن آمده است.

جلد 14 - صفحه 49

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

عَبَسَ وَ تَوَلَّى «1» أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى‌ «2» وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى «3» أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرى‌ «4»

أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى‌ «5» فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى «6» وَ ما عَلَيْكَ أَلاَّ يَزَّكَّى «7» وَ أَمَّا مَنْ جاءَكَ يَسْعى‌ «8» وَ هُوَ يَخْشى‌ «9»

فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى «10» كَلاَّ إِنَّها تَذْكِرَةٌ «11» فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ «12» فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ «13» مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ «14»

بِأَيْدِي سَفَرَةٍ «15» كِرامٍ بَرَرَةٍ «16» قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ «17» مِنْ أَيِّ شَيْ‌ءٍ خَلَقَهُ «18» مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ «19»

ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ «20» ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ «21» ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ «22» كَلاَّ لَمَّا يَقْضِ ما أَمَرَهُ «23»

ترجمه‌

چهره ترش نمود و روى گرداند

براى آنكه آمد نزد او آن مرد كور

و چه ميدانى تو شايد او پاكيزه شود

يا پند گيرد پس نفع دهد او را پند

امّا كسيكه توانگر شد

پس تو باو متوجه ميشوى‌

و باكى ندارى كه پاكيزه نباشد

و امّا كسيكه آيد نزد تو با آنكه كوشش ميكند

و ميترسد

پس تو از او بامر ديگر مشغول ميشوى‌

نه چنين است همانا آن موجب تذكّر است‌

پس هر كه خواهد متذكّر ميشود بآن‌

در صحيفه‌هائى گرامى داشته شده‌

در مقام بلندى پاكيزه‌

نگاه داشته شده در دست نويسندگان‌

گرامى نيكوكار

لعنت بر انسان كافر چه چيز ايجاب نموده كفر او را

از چه چيز آفريده او را

از نطفه‌اى آفريده او را پس تعيين فرموده اندازه اعضاء او را

پس راه را آسان نموده براى او

پس ميرانده او را پس امر فرموده كه در گورش نهند

پس وقتى كه بخواهد برمى‌انگيزاند او را

نبايد چنين باشد هنوز بجا نياورده آنچه را امر نموده است او را.

تفسير

قمّى ره نقل فرموده كه نازل شد در شأن عثمان و ابن امّ مكتوم و او مؤذن پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود و كور بود و آمد نزد آنحضرت در وقتى كه اصحاب در خدمت او بودند و عثمان هم بود پس حضرت او را بر عثمان مقدّم داشت و عثمان عبوس شد

جلد 5 صفحه 344

و روى از او گرداند و در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه نازل شد در باره مردى از بنى اميّه كه نزد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود پس ابن امّ مكتوم آمد و آنمرد چون ديد او را تنفّر نمود و جمع آورى كرد خود را و روى ترش نمود و اعراض كرد از توجه باو پس حكايت فرمود خدا اين عمل را و انكار كرد بر او و بنابر اين مفاد آيات شريفه آنستكه روى ترش نمود عثمان و گرداند روى خود را براى آنكه آمد نزد او آنمرد نابينا چه ميدانى تو اى عثمان شايد او خود را پاك و پاكيزه نگهدارد يا پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم متذكّر نمايد او را و او از مواعظ آنحضرت بهره‌مند گردد اين طرز رفتار تو با فقرا است امّا كسيكه ثروتمند باشد پس تو به او رو ميكنى و متصدّى پذيرائى از او ميگردى و او را احترام مينمائى و باك ندارى از آنكه پاك و پاكيزه باشد يا نباشد وقتى كه ثروتمند باشد و خود را مسئول او نميدانى و امّا كسيكه نزد تو آيد با آنكه ميآيد و سعى ميكند در طلب معارف و احكام الهى و او از خدا ميترسد پس تو از او منصرف و بامر ديگرى مشغول ميشوى چون گفته‌اند ابن ام مكتوم براى استماع آيات قرآن آمده بود ولدى الورود اين استدعا را از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نمود و البته نبايد مسلمان چنين كارى را بنمايد قرآن موجب تذكّر است پس هر كس بخواهد متذكّر ميشود بآن و ياد ميگيرد آنرا آنچه ذكر شد در مفاد آيات مستفاد از نقل قمّى ره است و پر واضح است كه اين سلوك با فقرا و اغنيا از اخلاق حميده پيغمبر اكرم كه خداوند او را بخلق عظيم در قرآن ستوده دور است ولى عامّه عميا آنچه را در روايت قمّى ره و مجمع نسبت بعثمان داده شده بود به پيغمبر اكرم نسبت داده‌اند و خطابات و عتابات را متوجه بآنحضرت دانسته‌اند و بعضى از مفسّرين ما هم كه بروايات آنها اعتماد نموده‌اند تبعيّت از آنها كرده‌اند با آنكه در قرآن اسمى از آنحضرت برده نشده و ظاهر آنستكه خطابات متوجه بكسى است كه روى ترش نموده و اعراض كرده در وقت آمدن اعمى نزد او غافل از آنكه آنها حاضرند مقام نبوّت و امامت را تنزّل دهند تا برسد بجائى كه منافات با مطاعن و مظالم ائمه خودشان نداشته باشد و ما قائل بعصمت انبيا و اوصياء هستيم بلكه بايد گفت از پيغمبر ما و اوصياء او ترك اولى هم صادر نشده و اين خطابات و عتابات كه‌

جلد 5 صفحه 345

بهر مسلمان شريفى متوجه شود افسرده و ملول ميگردد از خداوند بحبيب خود كه هميشه در مقام تسليت خاطر مبارك او است لابدّ بايد در مقابل امر منكرى العياذ باللّه واقع شده باشد و اعتذاراتى كه در اين مقام شده از قبيل آنكه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مايل بود باسلام اغنياء از قوم خود براى پيشرفت اسلام لذا بآنها اهميّت داد يا ميخواست ابن ام مكتوم را ادب كند چون بى‌ادبى كرده بود و در بين نجواى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با قوم مكرّر مسئلت تلاوت قرآن كرد يا اين سلوك ممنوع نبود و باين آيات ممنوع شد بنظر حقير بى‌وجه است چون بالاخره يا عتاب خداوند بجا بوده و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مستحق آن يا العياذ باللّه بيجا بوده و پيغمبر منزّه از استحقاق و نميشود بهيچ يك قائل شد اين است كه من ميگويم در تفسير قرآن بايد از اقوال اغيار چشم پوشيد و بائمه اطهار مراجعه نمود تو خواه از سخنم پند گير و خواه ملال خداوند بعد از آن فرموده قرآن در صحف و كتب مكرّمه معظّمه است در مقام مرفوع كه لوح محفوظ الهى است و قمّى ره نقل فرموده كه نزد خدا است و منزّه و مطهّر است از ايادى شياطين در دست كرام الكاتبين و ملائكه مقرّبين و انبياء و مرسلين كه سفراء الهى هستند و قمّى ره نقل فرموده در دست ائمه عليهم السلام است و در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه حافظ قرآن و عامل بآن باسفراء كرام برره هستند كه مراد از آنها ظاهرا مكرّم از معاصى و نيكوكارانند لعنت بر آدم مشرك و نيست و نابود باد چه قدر كفران نعمت مينمايد كه كافر ميشود يا معلوم نيست چه موجب شده كه از خداى يگانه صرف نظر نموده در مقابل بت سجده ميكند و چرا بايد تكبر كند خوب است ملاحظه كند كه از چه چيز خدا خلق فرموده او را از نطفه پليد پست آفريده پس تقدير فرموده اعضاء و اجزاء و اشكال و اطوار آنرا بر طبق حكمت و مصلحت تا انسان كامل شده پس آسان فرموده بر او به ارائه دادن باو راه خير و سعادت ابدى را بتوسط انبيا و اوليا و علما و صلحا پس ميرانده و حكم بدفن او فرموده براى نيل بنعيم ابدى و محفوظ ماندن جسد او از درندگان و متأذّى نشدن مردمان از بوى او پس هر وقت بخواهد زنده ميكند او را و از قبر بيرون ميآورد براى حساب و جزاى اعمال نبايد آدمى اينطور

جلد 5 صفحه 346

باشد كه شكر نعمتهاى خدا را بجا نياورد از زمان آدم ابو البشر تا حال هنوز شخصى پيدا نشده كه بتمام وظائف خود كاملا عمل نمايد و حقّ شكر نعمت خدا را بجا آورد چون هيچ كس خالى از قصور و تقصير نبوده مگر آنكه خداوند خودش او را حفظ فرموده و بسعادت ابدى رسانده باشد و محتمل است مراد از جمله اخيره فقط آن انسان كافر باشد كه در تمام عمر خود امر الهى را اطاعت ننموده است و اللّه اعلم بمراده.

وَ ما يُدرِيك‌َ لَعَلَّه‌ُ يَزَّكّي‌ «3» أَو يَذَّكَّرُ فَتَنفَعَه‌ُ الذِّكري‌ «4»

و نميداني‌ تو و درك‌ نكردي‌ شايد ‌اينکه‌ اعمي‌ ‌که‌ آمد پاكيزه‌ و مزكي‌ ‌باشد‌ ‌ يا ‌ متذكر شود ‌از‌ فرمايشات‌ پيغمبر و ياد آوري‌ ‌او‌ ‌پس‌ نفع‌ ببخشد ‌او‌ ‌را‌ ‌اينکه‌ يادآوري‌:

وَ ما يُدرِيك‌َ خطاب‌ بفاعل‌ عبس‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ ‌هم‌ يك‌ شاهد ‌است‌ ‌که‌ پيغمبر نبوده‌ زيرا حضرت‌ ميدانست‌ ‌که‌ ‌إبن‌ ام‌ مكتوم‌ بنده‌ صالح‌ ‌خدا‌ ‌است‌ و مزكي‌ هست‌ همان‌ عثمان‌ بوده‌ چنانچه‌ آيات‌ ‌بعد‌ ‌هم‌ شواهدي‌ ‌است‌ ‌که‌ شرحش‌ ‌ان‌ شاء اللّه‌ ميآيد.

لَعَلَّه‌ُ يَزَّكّي‌ لعل‌ ‌براي‌ ندانستن‌ ‌آن‌ عبوس‌ ‌است‌ نه‌ ترديد زيرا خداوند ميدانست‌ ‌که‌ مزكي‌ ‌است‌ پيغمبر ‌هم‌ ميدانست‌، و مزكي‌ كسي‌ ‌را‌ گويند ‌که‌ ايمانش‌ كامل‌ ‌باشد‌ اعمالش‌ صالحه‌ ‌باشد‌ اخلاقش‌ فاضله‌ ‌باشد‌ و ‌اينکه‌ منتهاي‌ مدح‌ ‌است‌ ‌در‌ حق‌ ‌إبن‌ ام‌ مكتوم‌ زيرا ‌اگر‌ يك‌ عيبي‌ ‌در‌ ايمان‌ و اخلاق‌ و افعال‌ داشته‌ ‌باشد‌ مزكي‌ نيست‌.

أَو يَذَّكَّرُ ‌ يا ‌ فرا بگيرد. مذكر پيغمبر ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد: فَذَكِّر إِنَّما أَنت‌َ مُذَكِّرٌ لَست‌َ عَلَيهِم‌ بِمُصَيطِرٍ غاشيه‌ آيه 21 و 22. ‌يعني‌ وظيفه تو تذكر ‌است‌ نه‌ فرمان‌ و الزام‌ ‌تا‌ كي‌ متذكر شود و كي‌ اعراض‌ كند، و ميفرمايد: وَ ذَكِّر فَإِن‌َّ الذِّكري‌ تَنفَع‌ُ المُؤمِنِين‌َ الذاريات‌ آيه 55 و ‌غير‌ اينها ‌از‌ آيات‌.

فَتَنفَعَه‌ُ الذِّكري‌ انتفاع‌ ‌از‌ ذكري‌ خاص‌ مؤمنين‌ ‌است‌ كافر و مشرك‌ و منافق‌ و ضال‌ و مضل‌ و معاند و ناصب‌ و مخالف‌ و طاغي‌ و عاصي‌ انتفاع‌ نميبرند بلكه‌ موجب‌ ازدياد كفر و طغيان‌ ‌آنها‌ ميشود: وَ نُنَزِّل‌ُ مِن‌َ القُرآن‌ِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنِين‌َ وَ لا يَزِيدُ الظّالِمِين‌َ إِلّا خَساراً اسراء آيه 82. و ‌از‌ ‌اينکه‌ جمله‌ فَتَنفَعَه‌ُ الذِّكري‌ ‌هم‌ استفاده‌ ميشود ايمان‌ ‌إبن‌ ام‌ مكتوم‌، و ‌اينکه‌ آيات‌ شريفه‌ درس‌ ‌است‌ ‌براي‌ جامعه‌ ‌که‌ نبايد نظر

جلد 17 - صفحه 389

بمال‌ و جاه‌ و عظمت‌ و رياست‌ و اسم‌ و عنوان‌ اشخاص‌ داشته‌ باشند و ‌آنها‌ ‌را‌ محترم‌ و معزز بدارند بلكه‌ ملاك‌ ايمان‌: عمل‌ صالح‌ و تقوي‌ ‌است‌ و ‌لو‌ فقير و عاجز و كور و بي‌ اسم‌ و عنوان‌ ‌باشد‌ ‌هر‌ چه‌ ايمانش‌ قويتر و اعمال‌ صالحه‌ بهتر و تقوايش‌ زيادتر ‌باشد‌ احترام‌ و عزتش‌ بيشتر بايد گذاشت‌ چنانچه‌ نزد ‌خدا‌ و ‌رسول‌ و ائمه‌ ‌هم‌ محترم‌ و معزز ‌است‌ و ‌در‌ قرآن‌ مجيد ميفرمايد: وَ لِلّه‌ِ العِزَّةُ وَ لِرَسُولِه‌ِ وَ لِلمُؤمِنِين‌َ وَ لكِن‌َّ المُنافِقِين‌َ لا يَعلَمُون‌َ منافقون‌ آيه 8.

]

(آیه 4)- «یا (از شنیدن سخنان حق) متذکّر گردد و این تذکر به حال او مفید باشد» (او یذکر فتنفعه الذکری).

و اگر صد در صد پاک و با تقوا نشود لا اقل از تذکر پند می‌گیرد و بیدار می‌شود، و این بیداری در او اجمالا اثر می‌گذارد.